Cần một hệ sinh thái bền vững để OCOP không chỉ dừng lại ở gian hàng địa phương

Khi sản phẩm tốt vẫn chưa vươn tới được thị trường lớn

Chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” (OCOP) được triển khai với kỳ vọng phát huy lợi thế nông thôn, nâng tầm giá trị đặc sản địa phương, tạo sinh kế bền vững cho người dân. Đến nay, hàng chục nghìn sản phẩm OCOP đã được công nhận và lưu thông trên thị trường, nhiều sản phẩm đạt chất lượng cao, mang bản sắc riêng.

Tuy nhiên, không ít sản phẩm OCOP dù đạt chuẩn 3 - 5 sao vẫn chưa thể vươn xa, phần lớn chỉ tiêu thụ trong phạm vi huyện, tỉnh hoặc xuất hiện trong các hội chợ ngắn ngày. Trong khi đó, mục tiêu ban đầu của chương trình là tạo ra những thương hiệu mạnh, có năng lực cạnh tranh ở quy mô quốc gia và quốc tế.

Nhiều chủ thể OCOP cho rằng, nguyên nhân không chỉ nằm ở năng lực sản xuất hay chất lượng sản phẩm, mà sâu xa hơn là sự thiếu vắng một hệ sinh thái hỗ trợ đồng bộ, bao gồm logistics, xúc tiến thương mại, chuyển đổi số và cơ chế tín dụng phù hợp.

Từ thực tiễn điều hành sản xuất tại địa phương, ông Tống Văn Viện, Chủ tịch kiêm Giám đốc Hợp tác xã nông sản Phú Lương (xã Ngọc Thành, tỉnh Thái Nguyên) chỉ rõ: “Vấn đề hiện nay không còn là kỹ thuật hay vốn đầu tư đơn thuần, mà là nhận thức đúng và định hướng chuẩn. Chúng tôi luôn cố gắng giúp bà con hiểu rằng, muốn làm nông nghiệp hiện đại thì phải xây dựng vùng nguyên liệu đạt chuẩn, sản xuất quy mô lớn, bền vững”.

Theo ông Viện, bất kỳ sản phẩm nào muốn phát triển bền vững cũng cần hội tụ cả chất lượng và thương hiệu, hai yếu tố không thể tách rời. “Chất lượng là nền tảng, còn thương hiệu là tấm hộ chiếu để bước ra thị trường rộng lớn hơn. Đặc biệt với các sản phẩm đặc sản địa phương, thương hiệu cần gắn liền với câu chuyện bản sắc, đó chính là điểm khác biệt để cạnh tranh”.

Tuy nhiên, thực tế cho thấy, việc xây dựng thương hiệu, kể câu chuyện sản phẩm hay phát triển vùng nguyên liệu đều vượt quá khả năng của các hộ sản xuất nhỏ lẻ hoặc hợp tác xã quy mô thấp. Khi những chủ thể này phải tự mình lo từ sản xuất đến bán hàng, truyền thông, logistics…, thì sản phẩm dù có tiềm năng vẫn khó có thể vươn tới quy mô lớn.

Cần kiến tạo hệ sinh thái OCOP

Để sản phẩm OCOP thật sự “ra phố”, “ra chợ” và “ra thế giới”, cần một hệ sinh thái hỗ trợ toàn diện và chuyên nghiệp, nơi các chủ thể OCOP được tiếp sức từ hạ tầng đến thị trường, từ công nghệ đến tài chính.

Logistics được coi là trụ cột then chốt trong chuỗi giá trị hàng hóa nông sản, là yếu tố quyết định để đưa sản phẩm từ vùng nguyên liệu đến tay người tiêu dùng một cách nhanh chóng, an toàn và tiết kiệm chi phí. Tuy nhiên, logistics cho nông sản, đặc biệt là sản phẩm OCOP, hiện vẫn là ‘mắt xích yếu’ trong toàn bộ hệ sinh thái. Rất nhiều sản phẩm OCOP được sản xuất ở vùng sâu, vùng cao, nơi điều kiện vận chuyển và bảo quản còn nhiều hạn chế. Bà Vũ Thị Thắm, Giám đốc Hợp tác xã chế biến thực phẩm tỉnh Lào Cai, thẳng thắn: “Chúng tôi có thịt trâu sấy, miến dong, tương ớt, trà dược liệu rất chất lượng, mẫu mã đẹp, nhưng để vận chuyển ra thành phố hay vào siêu thị thì rất khó, vì chi phí logistics quá cao và không có kho trung chuyển”.

Thiếu hệ thống logistics phù hợp cho nông sản, đặc biệt là các trạm gom hàng, kho lạnh, đơn vị vận tải chuyên biệt khiến sản phẩm OCOP khó tiếp cận được các kênh phân phối hiện đại. Đó là lý do vì sao, dù được công nhận chất lượng, nhiều sản phẩm vẫn chỉ xuất hiện ở hội chợ hoặc các gian hàng nhỏ lẻ tại địa phương.

Hoạt động xúc tiến thương mại cũng đóng vai trò lớn trong việc vận hành 1 hệ sinh thái để sản phẩm OCOP phát triển. Hiện nay, các hoạt động xúc tiến OCOP vẫn thiên về tổ chức sự kiện, hội chợ, triển lãm mà thiếu chiều sâu chiến lược. Nhiều chủ thể cho biết, họ không có đội ngũ marketing, không biết cách kể câu chuyện sản phẩm, chưa được hỗ trợ về truyền thông hoặc tiếp cận các chuỗi siêu thị và sàn thương mại điện tử.

Ông Lê Quang Công, đại diện Hợp tác xã tiên phong Mường Vi (Lào Cai), chia sẻ: “Hội chợ chỉ là nơi để trưng bày, chứ không tạo ra đơn hàng ổn định. Điều chúng tôi cần là có người kết nối lâu dài, từ truyền thông thương hiệu đến đưa sản phẩm vào các kênh phân phối chuyên nghiệp”.

Trong khi đó, chuyển đổi số dù được coi là xu hướng tất yếu vẫn là khoảng trống lớn đối với nhiều chủ thể OCOP. Từ việc ứng dụng phần mềm quản lý truy xuất nguồn gốc, quản trị đơn hàng, bán hàng trực tuyến… đến kỹ năng vận hành gian hàng thương mại điện tử đều còn rất yếu. Phần lớn hợp tác xã chưa đủ năng lực triển khai các công cụ số một cách bài bản, lại càng thiếu nguồn lực để thuê dịch vụ chuyên nghiệp.

Ngoài ra, không thể không nhắc đến tín dụng và tài chính, một “nút cổ chai” cố hữu. Các hợp tác xã OCOP hiện nay chủ yếu là mô hình nhỏ, thiếu tài sản đảm bảo, không đủ điều kiện tiếp cận vốn vay thương mại. Việc mở rộng quy mô, đổi mới công nghệ hay đầu tư xây dựng thương hiệu vì thế bị chững lại.

Không thể tiếp tục nhìn OCOP như một cuộc thi “chấm sao”. Đã đến lúc phải chấm điểm cho hệ sinh thái OCOP, nơi mà sản phẩm tốt được tiếp sức để đi xa, nơi những người nông dân và hợp tác xã không đơn độc trên hành trình phát triển.

Trong những năm gần đây, Chương trình “Mỗi xã một sản phẩm” (OCOP) đã được triển khai rộng rãi trên cả nước, góp phần tạo ra hàng vạn sản phẩm mang đậm bản sắc vùng miền, thúc đẩy kinh tế nông thôn phát triển theo hướng bền vững và gia tăng giá trị.