Từng được coi là “thuốc dấu” - cây thuốc bí truyền của đồng bào Xơ Đăng tại Kon Tum và Quảng Nam, sâm Ngọc Linh đã trở thành loài dược liệu quý hiếm của Việt Nam. Nhưng ít ai ngờ, hành trình của loại cây này không chỉ dừng lại ở miền Trung, mà còn bền bỉ vươn lên đỉnh Sam Ta, xã Chiềng Chung, huyện Mai Sơn, tỉnh Sơn La, nơi có độ cao trên 2.000 mét, khí hậu quanh năm ẩm mát, thảm thực vật phong phú.
Người đưa cây sâm “ngược núi” về đất Sơn La là ông Nguyễn Chí Long - Giám đốc Công ty TNHH MTV Đầu tư và Xây dựng Thành Long. Vốn là nghệ sĩ nhiếp ảnh, ông Long từng có quãng thời gian hoạt động tại chiến trường Tây Nguyên. Chính từ những câu chuyện của đồng đội về cây sâm “ăn vào sống thọ đến 96 tuổi”, ông Nguyễn Chí Long bắt đầu bị cuốn hút, rồi tự mình lặn lội sang Quảng Nam, ăn ngủ cả tháng trên núi Ngọc Linh để học cách trồng, thuần hóa giống sâm này. Đồng thời bỏ ra số tiền không nhỏ để mua hạt giống về ươm trồng trên đất Sơn La.
Gần 20 năm trước, ông đã bỏ hàng chục tỷ đồng để đưa hạt giống về Sơn La. Thời điểm ban đầu, không ít người ngạc nhiên bởi sự “liều” của ông khi bỏ ra số tiền quá lớn cho loại cây này. Bởi để cây sâm Ngọc Linh sống được ở vùng đất Sơn La, ngoài việc đòi hỏi kỹ thuật, công chăm sóc thì vấn đề vốn đầu tư và thời gian cũng là câu chuyện đáng để nghĩ tới mà không phải ai cũng dám đầu tư. Chưa kể, thời điểm ban đầu, cây cứ trồng lại chết.
Từ Sốp Cộp, Sông Mã, Bắc Yên, Thuận Châu đến Mai Sơn, những điểm cao được chọn thử nghiệm. Nhưng cây cứ trồng là chết. Không nản chí, ông Long kiên trì vừa học, vừa làm, vừa thuyết phục người dân. Đến khi lên được đỉnh Sam Ta, cây bắt đầu “quen đất, quen sương”, với tỷ lệ nảy mầm và sinh trưởng đạt hơn 90%. Dưới tán rừng già ẩm ướt sau lưng bản Sam Ta, khu trồng sâm Ngọc Linh với đủ các loại, từ 1 đến 8 năm tuổi đang được chăm sóc, che chắn cẩn thận, chia lô theo từng khu. Thảm thực vật phong phú và tầng đất màu mỡ là điều kiện để sâm Ngọc Linh phát triển được ở Sơn La. Thành công bước đầu ấy là cú hích mở ra tương lai mới cho vùng đất còn nhiều gian khó này.
Bản Sam Ta nằm lưng chừng mây, đường đi hiểm trở. Nhưng cũng chính ở nơi ấy, ông Long cùng đội ngũ kỹ sư, bà con đồng bào dân tộc thiểu số ở địa phương đã từng bước gây dựng một vùng nguyên liệu quý hiếm. Cây sâm được trồng bài bản dưới tán rừng già, chia khu theo độ tuổi từ 1 đến 8 năm tuổi, có mái che, có kiểm soát độ ẩm, đất màu mỡ và không khí trong lành.
Nhưng giữ được cây sâm còn gian nan hơn cả việc trồng được. Do giá trị kinh tế cao, cây sâm dễ trở thành “mục tiêu” của kẻ gian. Ban đầu, người dân bản địa còn nghi ngờ, chưa hiểu giá trị thực sự của cây sâm. Ông Long phải vừa đầu tư, vừa vay vốn ngân hàng, vừa thuê chính bà con trong bản trông coi. Niềm tin dần được gây dựng khi người dân thấy cây sâm phát triển, dự án thành công và chính họ có thêm thu nhập ổn định.
Trong quá trình triển khai, cùng với việc thường xuyên giải thích cho người dân hiểu và sau đó là thuê chính người dân địa phương trông coi, đến nay dự án trồng sâm đã thành công nên được bà con tin tưởng. Từ cây sâm quý, Công ty TNHH MTV đầu tư và xây dựng Thành Long đã sản xuất ra nhiều sản phẩm để đa dạng hoá sản phẩm cho người tiêu dùng. Với chất lượng vượt trội và giá trị lớn trên thị trường, các sản phẩm của công ty từ củ sâm, cao sâm, rượu sâm đều được chứng nhận OCOP 4 sao và đang trên hành trình công nhận OCOP 5 sao.
Hiện nay, Công ty đã tuyển dụng 6 công nhân bản địa, trong đó có nhiều bà con đồng bào dân tộc thiểu số với mức lương trung bình 8 triệu đồng/người/tháng, đồng thời huy động hàng chục lao động thời vụ vào những đợt cao điểm. Cả bản Sam Ta đã chuyển hướng sang trồng sâm, thay vì chỉ trồng ngô, sắn, hay chăn nuôi manh mún như trước.
Anh Sồng A Tráng, bản Sam Ta, xã Đoàn Kết chia sẻ về những đổi thay trong cuộc sống của mình: "Trước đây, cuộc sống gia đình tôi rất khó khăn, không có điều kiện để ăn học đầy đủ. Lớn lên tôi lập gia đình và cứ nghĩ mình sẽ an phận với cái đói, cái nghèo. Nhưng cây sâm Ngọc Linh đã giúp tôi thay đổi nhận thức, thay đổi cuộc sống".
Gần mười năm gắn bó với công việc trồng và chăm sóc sâm Ngọc Linh tại Công ty Thành Long, anh Tráng không chỉ có thu nhập ổn định mà còn tích lũy được nhiều kinh nghiệm quý báu về sản xuất nông nghiệp, đặc biệt là với cây sâm Ngọc Linh trên đất Sơn La. Anh Tráng tâm sự: "Làm người nông dân, nếu không biết cách làm thì cái bụng luôn đói, cái áo luôn rách, niềm vui hàng ngày cũng chỉ là củ sắn, bắp ngô".
Khi cây sâm Ngọc Linh “bén rễ” Sơn La cũng là lúc hành trình phát triển sản phẩm bắt đầu. Với tâm niệm sản phẩm chỉ quý khi được cho đi, ông Long và công ty Thành Long đã đầu tư nghiên cứu chế biến đa dạng các dòng sản phẩm từ sâm: sâm củ tươi, rượu sâm, cao sâm, rượu cao sâm…
Đặc biệt, cao sâm Ngọc Linh là sản phẩm kết tinh cả về công nghệ và dược tính. Được nấu từ củ và lá sâm 7-10 năm tuổi, trải qua 12 ngày đêm nấu liên tục, cao sâm giữ lại tinh chất quý hiếm. Kết quả phân tích từ Viện Dược liệu (12/4/2023) cho thấy, hoạt chất Majonosid R2 trong sâm đạt tới 5,74% - một trong những mức cao nhất tại Việt Nam. Ngoài ra, hàm lượng 17 loại acid amin trong cao sâm, như Lysine (1501,58) hay Cystein (36,82), đều ở mức vượt trội.
Câu chuyện về sự thành công của cây sâm Ngọc Linh trên đất Sơn La không chỉ dừng lại ở việc thích nghi với thổ nhưỡng mới mà còn mở ra những khám phá đầy hứa hẹn về tác dụng dược lý quý giá. Không chỉ là chứng nhận về chất lượng, danh hiệu này giúp sản phẩm mở rộng thị trường, lan tỏa câu chuyện về hành trình gần hai thập kỷ không mỏi mệt của người nghệ sĩ “trồng sâm”.
Không dừng ở mục tiêu thương mại, cây sâm Ngọc Linh Sơn La đã bước đầu trở thành “cây làm giàu” thực sự. Ông Long chia sẻ, theo tính toán, 1 ha sâm Ngọc Linh có giá trị kinh tế cao gấp nhiều lần trồng ngô, dong riềng, vốn là cây chủ lực của bà con đồng bào dân tộc thiểu số tỉnh Sơn La trước đây.
Năm 2022, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn (nay là Bộ Nông nghiệp và Môi trường) đã cấp Bằng bảo hộ giống cây trồng cho giống sâm Ngọc Linh Sơn La, thời hạn 20 năm, đồng thời cho phép lưu hành giống tại các tỉnh phía Bắc. Đây là cơ sở pháp lý quan trọng để nhân rộng mô hình ra nhiều địa phương khác.
Thực tế, nhiều địa phương của tỉnh Sơn La đã đề nghị Công ty Thành Long phối hợp xây dựng mô hình trồng sâm. Việc chuyển giao kỹ thuật, giống, quy trình chăm sóc đang được triển khai để bà con có thể tự nhân rộng, phát triển sinh kế bền vững trên chính mảnh đất quê hương.
Tại Gala "Sâm Ngọc Linh trên đất Sơn La - Từ Quốc bảo trở thành sinh kế", diễn ra vào năm 2024 tại Sơn La, các nhà quản lý, nhà khoa học và doanh nghiệp đã cùng nhau thảo luận về các giải pháp phát triển và nâng cao giá trị cây sâm Ngọc Linh trên đất Sơn La.
Lợi ích kinh tế, xã hội và môi trường khi phát triển sâm Ngọc Linh dưới tán rừng cũng được đặc biệt nhấn mạnh. Bên cạnh đó, những khó khăn và tiềm năng trong việc mở rộng diện tích trồng sâm tại các huyện vùng cao của tỉnh cũng được thẳng thắn chỉ ra, nhằm tìm kiếm những giải pháp hiệu quả nhất.
Phát biểu tại sự kiện, ông Nguyễn Thành Công, Phó Chủ tịch UBND tỉnh Sơn La đã đánh giá cao những đóng góp của cây sâm Ngọc Linh vào sự phát triển kinh tế của tỉnh. Ông đề nghị các doanh nghiệp tiếp tục đầu tư nghiên cứu, xây dựng thương hiệu mạnh mẽ cho các sản phẩm sâm Ngọc Linh, hướng tới mục tiêu đạt tiêu chuẩn OCOP 5 sao, mở đường cho việc chinh phục các thị trường khó tính.
Câu chuyện của sâm Ngọc Linh Sơn La không chỉ dừng lại ở vùng nguyên liệu, mà còn mở ra hướng tiếp cận công bằng hơn với người tiêu dùng. Ông Long bộc bạch: “Sâm Ngọc Linh vốn không hề rẻ. Nhưng nếu chỉ người có tiền mới dùng được thì giá trị của sản phẩm cũng mất đi một nửa”.
Chính vì thế, công ty đã thiết kế đa dạng sản phẩm theo khối lượng, loại hình, từ sâm tươi nguyên củ, đến rượu sâm, cao đặc, cao lỏng… Giá bán cũng được phân cấp rõ ràng, có dòng cao cấp cho người có điều kiện, nhưng cũng có sản phẩm tiện lợi, giá phải chăng cho người lao động phổ thông.
Sự đa dạng về giá bán không chỉ giúp tiếp cận thị trường rộng hơn, mà còn giữ đúng tinh thần “sản phẩm vì cộng đồng”. Ông Long gọi đó là hành trình chia sẻ dưỡng chất quý từ đất trời, với mong muốn: không để ai bị bỏ lại phía sau, dù trong chăm sóc sức khoẻ.
Sự thành công của dự án sâm Ngọc Linh ở bản Sam Ta không chỉ là thành công của một doanh nghiệp, mà là bài học điển hình cho phát triển nông nghiệp vùng cao: bắt đầu từ cây trồng đặc hữu, phát triển bằng nội lực người địa phương, và lan tỏa bằng giá trị thật của sản phẩm.
Câu chuyện sâm Ngọc Linh Sơn La từ “thuốc dấu” bí truyền trở thành hàng hóa công nghệ cao là minh chứng sống động cho tư duy phát triển nông nghiệp bền vững, dựa trên: giống tốt, công nghệ tiên tiến, thị trường rõ ràng và chiến lược liên kết cộng đồng.
Giấc mơ của ông Nguyễn Chí Long không chỉ là phủ xanh Sam Ta bằng sâm quý, mà còn là gieo mầm hy vọng sống khoẻ, sống có giá trị cho cả cộng đồng, đúng như ông tâm niệm: “Sản phẩm chỉ quý, chỉ tốt nhất khi được cho đi”.
