Kiểm soát tập trung kinh tế: Lá chắn thép bảo vệ môi trường cạnh tranh lành mạnh

Khung pháp lý hoàn thiện, tiệm cận thông lệ quốc tế

Tập trung kinh tế, cách gọi chung cho các hoạt động mua bán, sáp nhập (M&A), hợp nhất, mua lại, liên doanh giữa các doanh nghiệp được xem như công cụ quan trọng để tái cấu trúc doanh nghiệp, tối ưu hóa nguồn lực, mở rộng quy mô và tăng sức cạnh tranh. Nhưng song hành với những lợi ích đó, tập trung kinh tế cũng tiềm ẩn rủi ro hình thành thế lực thống lĩnh hoặc độc quyền, gây hạn chế cạnh tranh, tác động bất lợi đến người tiêu dùng.

Tại Việt Nam, cơ chế kiểm soát tập trung kinh tế được thiết lập lần đầu tiên trong Luật Cạnh tranh 2004, nhưng còn sơ khai, chủ yếu dựa trên tiêu chí thị phần kết hợp từ 30% trở lên và không yêu cầu doanh nghiệp phải thông báo trước khi thực hiện giao dịch. Cơ chế này chưa theo kịp tốc độ phát triển của nền kinh tế, đặc biệt khi làn sóng M&A trong và ngoài nước diễn ra mạnh mẽ sau năm 2015.

Luật Cạnh tranh 2018, có hiệu lực từ tháng 7/2019, đã thay đổi căn bản cách tiếp cận. Không còn dừng lại ở việc xét duyệt theo tỷ lệ thị phần cứng nhắc, luật mới chú trọng đánh giá bản chất giao dịch và tác động thực tế của nó đến cấu trúc cạnh tranh. Cùng với đó, Nghị định 35/NĐ-CP ban hành năm 2020 đã cụ thể hóa các tiêu chí xác định ngưỡng thông báo, bao gồm tổng tài sản từ 3.000 tỷ đồng, doanh thu từ 3.000 tỷ đồng, giá trị giao dịch từ 1.000 tỷ đồng hoặc thị phần kết hợp từ 20% trở lên. Những ngưỡng này vừa đủ để bao quát các giao dịch lớn, vừa giảm rủi ro pháp lý cho doanh nghiệp nhỏ.

Việc thành lập Ủy ban Cạnh tranh Quốc gia vào tháng 4/2023 từ Cục Cạnh tranh và Bảo vệ người tiêu dùng cũng đánh dấu bước tiến quan trọng về thể chế. Uỷ ban Cạnh tranh Quốc gia có thẩm quyền thẩm định sơ bộ trong 30 ngày và thẩm định chính thức trong 90 ngày, có thể gia hạn thêm 60 ngày với vụ việc phức tạp. Đến tháng 5/2023, Uỷ ban Cạnh tranh Quốc gia ban hành Quyết định 28/QĐ-CT, ban hành mẫu thông báo tập trung kinh tế chuẩn hóa, giúp doanh nghiệp thực hiện nghĩa vụ thuận tiện và minh bạch hơn.

Trong bối cảnh hội nhập kinh tế sâu rộng, việc hoàn thiện khung pháp lý không chỉ tạo hành lang an toàn cho thị trường mà còn tăng niềm tin của các nhà đầu tư trong và ngoài nước. Cơ sở pháp lý chặt chẽ, tiệm cận thông lệ quốc tế là bước đệm để tập trung kinh tế trở thành động lực thúc đẩy cạnh tranh thay vì đe dọa cạnh tranh.

Doanh nghiệp chủ động tuân thủ, giao dịch M&A bùng nổ

Theo Uỷ ban Cạnh tranh Quốc gia, bức tranh tập trung kinh tế tại Việt Nam giai đoạn 2020 - 2024 cho thấy sự thay đổi đáng kể về quy mô và ý thức tuân thủ. Số lượng hồ sơ thông báo tăng đều qua từng năm, từ 63 hồ sơ năm 2020 lên 130 hồ sơ năm 2021 và 197 hồ sơ năm 2024, tương đương tăng hơn 200% chỉ trong 4 năm. Trung bình mỗi năm, có gần 1.000 doanh nghiệp tham gia các giao dịch tập trung kinh tế, phản ánh sức hút của thị trường cũng như mức độ sôi động của hoạt động M&A.

Nếu như năm 2020 chỉ có 128 doanh nghiệp tham gia các giao dịch tập trung kinh tế thì đến năm 2024, con số này đã lên tới 554 doanh nghiệp, trong đó doanh nghiệp nước ngoài chiếm ưu thế với 52%, lần đầu tiên vượt doanh nghiệp trong nước. Đây là tín hiệu tích cực, cho thấy sự hội nhập kinh tế ngày càng sâu rộng và niềm tin của các nhà đầu tư quốc tế vào môi trường cạnh tranh tại Việt Nam.

Về địa lý, các giao dịch chủ yếu vẫn diễn ra tại Việt Nam, chiếm 60 - 70% tổng số vụ việc, song tỷ lệ giao dịch xuyên biên giới có xu hướng tăng nhanh, từ 30% năm 2020 lên 40% năm 2024. Trong khi đó, xét theo lĩnh vực, bốn ngành có số lượng giao dịch tập trung kinh tế lớn nhất vẫn là bất động sản, công nghiệp, dịch vụ, năng lượng và khoáng sản, chiếm tới 51 - 73% số vụ việc mỗi năm. Điều này phản ánh xu hướng dịch chuyển dòng vốn đầu tư vào các lĩnh vực then chốt, có tác động lan tỏa mạnh đến nền kinh tế.

Xét theo hình thức, mua lại doanh nghiệp vẫn chiếm tỷ trọng áp đảo, khoảng 80% tổng số hồ sơ, trong khi hợp nhất thuần túy rất ít, chỉ có 2 giao dịch được thông báo trong năm 2024. Các giao dịch theo chiều ngang chiếm ưu thế, dao động 46 - 63%, do đặc thù các doanh nghiệp thường muốn mở rộng quy mô thị trường ngay trong ngành mình đang hoạt động. Tập trung kinh tế theo chiều dọc và hỗn hợp chiếm tỷ lệ thấp hơn, song có ý nghĩa quan trọng trong việc hình thành chuỗi giá trị khép kín, đặc biệt trong các lĩnh vực công nghiệp, năng lượng.

Đáng chú ý, t thức tuân thủ của doanh nghiệp cũng cải thiện đáng kể. Phần lớn hồ sơ được xử lý ở giai đoạn thẩm định sơ bộ, chiếm 63 - 95% tổng số vụ việc. Chỉ từ 1 - 4% hồ sơ phải thẩm định chính thức, chủ yếu liên quan đến những thị trường có cấu trúc phức tạp hoặc giao dịch có yếu tố xuyên biên giới. Riêng năm 2024, 81% các giao dịch có thị phần hoặc thị phần kết hợp dưới 5%, nằm trong ngưỡng an toàn theo quy định. “Việc doanh nghiệp chủ động thông báo và tuân thủ quy trình không chỉ cho thấy sự thay đổi về nhận thức pháp lý mà còn góp phần tạo lập một môi trường kinh doanh minh bạch, bình đẳng”, Uỷ ban Cạnh tranh Quốc gia khẳng định.

Kiểm soát chặt, từng bước nâng cao năng lực quản lý cạnh tranh

Cùng với sự gia tăng về số lượng hồ sơ, năng lực kiểm soát tập trung kinh tế của cơ quan quản lý cũng được củng cố đáng kể. Uỷ ban Cạnh tranh Quốc gia cho biết, đã áp dụng cách tiếp cận phân tích toàn diện, phân loại các giao dịch theo dạng thức (chiều ngang, chiều dọc, hỗn hợp), theo lĩnh vực và theo phạm vi địa lý. Việc phân tích này không chỉ phục vụ công tác thẩm định mà còn đóng vai trò cảnh báo sớm các nguy cơ tập trung kinh tế quá mức trong những ngành nhạy cảm như logistics, công nghệ thông tin hay năng lượng.

Nhiều vụ việc xuyên biên giới phức tạp đã được Uỷ ban Cạnh tranh Quốc gia xử lý nghiêm túc và đúng quy trình, như chuỗi giao dịch của Maersk trong lĩnh vực logistics, thương vụ Tập đoàn Bunge mua lại Viterra Limited trong ngành nông sản hay giao dịch Nvidia với VinBrain trong công nghệ AI. Trong các vụ việc có tính chất đặc thù, Uỷ ban Cạnh tranh Quốc gia chủ động tham vấn các cơ quan quản lý ngành, hiệp hội, chuyên gia độc lập, đảm bảo tính minh bạch, khách quan.

Công tác hỗ trợ doanh nghiệp cũng được đẩy mạnh thông qua các hoạt động tuyên truyền, nghiên cứu thị trường, hướng dẫn xây dựng chương trình tuân thủ. Điều này giúp doanh nghiệp hiểu rõ nghĩa vụ pháp lý, hạn chế vi phạm và từng bước hình thành văn hóa cạnh tranh công bằng.

Dù vậy, vẫn xuất hiện một số trường hợp vi phạm. Điển hình là vụ Công ty TNHH MTV Hóa chất Đức Giang Lào Cai mua lại 100% vốn Công ty TNHH MTV Phốt Pho 6 mà không thực hiện nghĩa vụ thông báo. Kết quả điều tra dẫn đến quyết định xử phạt hành chính hơn 1,3 tỷ đồng với Hóa chất Đức Giang và 100 triệu đồng với Phốt Pho 6. Vụ việc này được xem như lời nhắc nhở rằng tuân thủ quy định về tập trung kinh tế không chỉ là nghĩa vụ pháp lý mà còn là trách nhiệm đối với thị trường.

Nhìn tổng thể, trong 5 năm triển khai Luật Cạnh tranh 2018, công tác kiểm soát tập trung kinh tế tại Việt Nam đã đạt nhiều kết quả tích cực: Khung pháp lý hoàn thiện, quy trình thẩm định hiệu quả, số lượng hồ sơ tăng đều, doanh nghiệp, đặc biệt là doanh nghiệp nước ngoài đã chủ động tuân thủ hơn. Năng lực quản lý của Uỷ ban Cạnh tranh Quốc gia ngày càng tiệm cận chuẩn mực quốc tế, đủ khả năng xử lý các giao dịch phức tạp, xuyên biên giới. Tất cả những yếu tố đó tạo nên nền tảng cho một thị trường cạnh tranh lành mạnh, góp phần củng cố niềm tin vào môi trường đầu tư và phát triển bền vững của nền kinh tế Việt Nam.

Trong 5 năm, số hồ sơ thông báo tập trung kinh tế tại Uỷ ban Cạnh tranh Quốc gia tăng đều, từ 63 hồ sơ năm 2020 lên 197 hồ sơ năm 2024, mức tăng hơn 200%. Tổng cộng gần 1.000 doanh nghiệp tham gia giao dịch tập trung kinh tế mỗi năm. Riêng năm 2024, lần đầu tiên doanh nghiệp nước ngoài chiếm ưu thế với 52% trên tổng số 554 doanh nghiệp tham gia.

Tỷ lệ giao dịch diễn ra trong nước chiếm từ 60 - 70%, trong khi các thương vụ xuyên biên giới tăng từ 30% năm 2020 lên 40% năm 2024. Hình thức mua lại doanh nghiệp vẫn áp đảo, chiếm khoảng 80% số hồ sơ.